از همان کودکی سر به هوا بودم... آسمان را دوست داشتم و شب ها به آسمان خیره می شدم و ستاره ها را می شمردم و روزها آبی آسمان و سفیدی ابرها را به تماشا می نشستم. امروز تقریباً 7-8 سالی است که در نجوم به صورت حرفه ای کار کرده ام و امسال سال چهارم و پنجمی بود که نجوم تدریس می کردم و  یکی از حوزه هایی که در نجوم کار کردم تاریخ علم بوده است.

رصدخانه ای در شهرری که بسیار با شکوه و با ابهت هم بوده و ارتفاعی به اندازه یک ساختمان سه طبقه داشته، سال های سال است که به فراموشی سپرده شده است. دوبار در این مورد مقاله نوشتم و سردبیر دو ویژه نامه در مورد آن بودم. متاسفانه ما در نگه  داری آثار باسانی خود بسیار اهمال کاریم. به ویژه آثار علمی ...یکی از دغدغه هایم که اگر روزی به سرانجام برسد خیلی خوشحال خواهم شد، احیای این رصدخانه است که مشابه آن رصدخانه سمرقند است. در واقع رصدخانه سمرقند از روی همین رصدخانه چند قرن بعد از آن ساخته شده است. رصدخانه مراغه نیز نمونه ای کوچک از این رصدخانه در خود جای داده است.

مطلبی که در ادامه می آید بخشی از یکی از مقاله های بنده است که استاد عزیز و بزرگوار مهدی دانشیار در وب لاگ خود خیلی وقت پیش تر، منتشر کرده بود. استادی که برای دانش پژوهان مرکز نجوم حضرت عبدالعظیم خیلی زحمت کشیده است و تجربیات علمی و رصدی زیادی در حوزه نجوم با ایشان داشته ام . برای ایشان و خانواده محترمشان به ویژه دو پسر کوچولوی دانشمندشان آرزوی موفقیت و سلامتی دارم.

آشنایی با رصد خانه ی ری در عصر

آل بویه (دیلمیان)

آل بویه، خاندانی ایرانی هستند که طی سال های 320 تا 448 ه.ق حکومت پر شکوه و متمدنی را در ایران بر پا داشتند.

این خاندان در حد اعلی دانشمند پرور و اهل فضل و ادب بوده اند. در دوران حکومت این خاندان، در ایران علوم مختلف رشد و پیشرفت قابل توجهی  داشته است. دانشمندان بسیار بزرگ تمدن اسلامی و رصدخانه های پیشرفته حاصل این دوران بوده است. دانشمندانی چون صوفی رازی برخاسته از این دوران است. عضدالدوله، پادشاه آل بویه، به شاگردی او افتخار می کند. از دیگر دانشمندان این دوره می توان به ابوریحان بیرونی، کوشیار گیلانی، ابوالوفای بوزجانی و ابو محمود حامدبن خضر خجندی اشاره نمود.

در میان دانشمندان نامبرده، خجندی نا آشنا تر از بقیه است. چه این که، به دلایل مختلف کم تر از او و خدمات و پژوهش های علمی او سخنی گفته می شود.

رصد خانه ی ری

موسس این رصدخانه ی عظیم، ابومحمود حامدبن خضر خجندی است که آن را با حمایت فخر الدوله، پادشاه دیلمی( و یا به قول خودش  به امر فخرالدوله ) تاسیس کرده است. این رصدخانه بنایی به ارتفاع 20 متر و عرض حدود 40 متر بوده است! بسیار بزرگ تر از بعضی از رصدخانه های موجود.

مکان این رصدخانه، در کوه طبرک در شهر ری بوده است.

از نظر تاریخی، اقوال مختلفی در مورد این کوه وجود دارد. چرا که در این منطقه، چندین کوه بزرگ و کوچک وجود دارد. بنابر کتاب های دکتر کریمان  به نظر، کوه معروف به نقاره خانه احتمالاًَ محل رصدخانه بوده است. البته کسانی چون دکتر باقری نیز معتقد هستند کوه کوچک دیگری که در همان نزدیکی است، کوه طبرک است. البته همه صاحب نظران در این رابطه متفق القول هستند که با کاوش های باستان شناسی مکان های محتمل است که در نهایت محل دقیق آن مشخص خواهد شد. 

جایگاه علمی رصد خانه ی ری باستان

این رصدخانه محل انجام پروژه های علمی بسیار دقیقی بوده است. از جمله ، محاسبه ی  میل خورشید از استوا در انقلابین با دقت ثانیه بوده است. در این پروژه دانشمندان بزرگ زمان چون بیرونی و دیگران که هر کدام از آن ها در دیگر رصدخانه ها از جمله رصدخانه  بغداد فعالیت علمی داشتند، حضور داشته اند.

گزارش کامل بیرونی از این پروژه، به خوبی نمایان گر تکاپوی علمی دانشمندان بزرگ آن زمان می باشد. در واقع گزارش او، گزارشی از گردهمایی  صاحب نظران تمدن پهناور ایران اسلامی در آن زمان ، از بغداد تا سیستان است.

تجهیزات رصدخانه ی ری

مهمترین سازه در این رصدخانه که بخش اعظم این رصدخانه بوده است، سازه ای به نام سدس است که به نام پادشاه دیلمی، فخرالدوله آن را سدس فخری نامیده بود.

 این سازه از ابداعات خجندی بوده است. دقت اندازه گیری آن در حد ثانیه بوده است.

از دیگر ابزار آلات این رصخانه که ما آگاهیم،  اسطرلاب و آلت شامله است که ساخته ی خود خجندی بوده است.

بنابر گفته های بیرونی و ابداعات خجندی، وی دانشمندی دقیق، توانا و ماهر در ساخت ابزار و محاسبات بوده است.

الگوهای ساخته شده از سدس فخری

خواجه نصیرالدین طوسی، در رصد خانه ی مراغه، نمونه ی کوچکی از آن را ساخته بود. در بعضی کتب از آن با عنوان ربع جداری  یاد می شود اما در کتاب از سمرقند به کاشان، نامه های غیاث الدین جمشید کاشانی به پدرش، به کوشش محمد باقری، دلایل کافی بر سدس بودن آن آورده شده است.

نمونه ی دیگر رصدخانه ی سمرقند است که کاملا مشابه سدس فخری ساخته شده است. با این تفاوت که گویا بخش اعظم این رصدخانه در زیر زمین بوده است اما رصدخانه ی ری بر روی کوه و روی زمین بنا شده بوده است.

نمونه ی دیگر در رصدخانه ی جی سینگ در چین است .

منبع: وب لاگ مهدی دانشیار

http://daneshyar.blogfa.com/post-244.aspx